door Slavoj Zizek
Slavoj Zizek is cultuurfilosoof. Hij is senior onderzoeker aan het Instituut voor Sociologie en Filosofie van de Universiteit van Ljubljana, Global Distinguished Professor of German aan de Universiteit van New York, en internationaal directeur van het Birkbeck Institute for the Humanities van de Universiteit van Londen.
Wat het verhaal van wallstreetbets ons vertelt
Toen de Kroatische filmregisseur Dario Jurican meedeed aan de presidentsverkiezingen van 2019 in zijn land, beloofde zijn campagneslogan – ʻcorruptie voor iedereenʼ – dat ook normale mensen zouden kunnen profiteren van de vriendjespolitiek. De mensen reageerden enthousiast, hoewel ze wisten dat het een grap was. Een soortgelijke dynamiek doet zich nu voor bij de wallstreetbets subreddit, die het financiële systeem ondermijnt door zich er te veel mee te identificeren of, beter gezegd, door het te universaliseren en zo de ingebouwde absurditeit ervan aan het licht te brengen.
Het verhaal is welbekend, maar laten we het even kort samenvatten. Wallstreetbets (WSB) is een online groep waarin miljoenen deelnemers de handel in aandelen en opties bespreken. Hij valt op door zijn godslasterlijke aard en de promotie van agressieve handelsstrategieën. De meeste leden zijn jonge amateurs die fundamentele beleggingspraktijken en risicobeheertechnieken negeren, zodat hun activiteit als gokken kan worden aangemerkt. De leden hebben onlangs massaal belegd (en anderen aangemoedigd om dit te doen) in de aandelen van GameStop (een bedrijf dat op de markt aan waarde had ingeboet), waardoor de koers van GameStop is gestegen en er nog meer paniek en schommelingen op de markt zijn ontstaan.
Het besluit om in GameStop te beleggen werd niet zozeer ingegeven door wat er met het bedrijf aan de hand was, maar eerder door de mogelijkheid om tijdelijk de waarde van de aandelen te verhogen en vervolgens met de koersschommelingen te spelen. Dit betekent dat er sprake is van een soort zelfreflexiviteit, die kenmerkend is voor wallstreetbets: wat er gebeurt in de bedrijven in wier aandelen de deelnemers beleggen is van secundair belang. De deelnemers rekenen in de eerste plaats op de gevolgen van hun eigen activiteiten (het massaal kopen of verkopen van de aandelen van een onderneming) voor de markt.
Critici zien in een dergelijke houding een duidelijk teken van nihilisme, van het reduceren van de aandelenhandel tot gokken – of, zoals een van de WSB-deelnemers het uitdrukte: ʻIk ben van een rationele belegger veranderd in een zieke, irrationele, wanhopige gokker.ʼ Dit nihilisme wordt het best geïllustreerd door de term ʻyoloʼ (You Only Live Once) die in deze gemeenschap wordt gebruikt om mensen aan te duiden die hun hele portefeuille riskeren aan de handel in één enkel aandeel of één enkele optie.
Maar het is niet eenvoudigweg nihilisme dat de deelnemers motiveert: hun nihilisme duidt op onverschilligheid ten aanzien van het eindresultaat – of, zoals Jeremy Blackburn, een universitair docent computerwetenschappen aan de Universiteit van Binghamton, het formuleerde: ʻHet is niet eens het doel dat telt. Het zijn de middelen. Het is het feit dat je deze weddenschap kunt aangaan, dat is waar de waarde van dit alles in schuilt. Natuurlijk, je kunt geld winnen, of je kunt blut raken, maar hoe dan ook heb je het spel gespeeld, en je hebt dat op een gekke manier gedaan.ʼ
In zijn psychoanalytische theorie maakt Jacques Lacan onderscheid tussen direct genot (van het object dat we willen) en surplus-genot. Veel mensen genieten bijvoorbeeld meer van de activiteit van het winkelen dan van wat ze daadwerkelijk kopen. De leden van wallstreetbets hebben dit surplus-genot van gokken op de effectenbeurs aan de oppervlakte gebracht.
De aantrekkingskracht van wallstreetbets houdt in dat miljoenen gewone mensen eraan deelnemen. Er is een nieuw front geopend in Amerikaʼs klassenstrijd – zoals Robert Reich tweette: ʻDus als ik het goed begrijp: Redditors die GameStop op de korrel nemen is marktmanipulatie, maar hedgefondsmiljardairs die short gaan in een aandeel is gewoon een beleggingsstrategie?ʼ Wie had dat nou verwacht – een klassenstrijd die is veranderd in een conflict tussen aandelenbeleggers en -handelaars zelf?
Het is dus opnieuw ʻkill the normies,ʼ om de titel van Angela Nagleʼs boek nog maar eens aan te halen. In dit geval zijn de ʻnormiesʼ de zogenaamde rationele beleggers en hedgefondsbeheerders. Maar deze keer moeten de normies daadwerkelijk worden ʻgedoodʼ (geëlimineerd). We bevinden ons in een situatie waarin Wall Street, het toonbeeld van corrupte speculatie en handel met voorkennis, dat zich altijd per definitie verzet tegen staatsinterventie en regulering, zich nu keert tegen oneerlijke concurrentie en oproept tot staatsinterventie. Kortom, wallstreetbets doet openlijk wat Wall Street decennialang in het geheim heeft gedaan.
De utopie van het populistisch kapitalisme – het ideaal van miljoenen mensen die overdag gewone arbeiders of studenten zijn en ʼs avonds met beleggingen spelen – is natuurlijk onmogelijk te verwezenlijken; het kan alleen maar uitlopen op een zelfvernietigende chaos. Maar ligt het niet in de aard van het kapitalisme om periodiek in crises terecht te komen – de Grote van 1928 en de financiële ineenstorting van 2008, om de twee bekendste voorbeelden te noemen – en daar zelfs nog sterker uit tevoorschijn te komen?
In al die oude gevallen was (en is) het echter onmogelijk om via marktmechanismen het evenwicht te herstellen, omdat de prijs te hoog is, zodat een massieve externe (staats)interventie nodig is. Kan de staat het spel dan weer controleren en de door wallstreetbets verwoeste normaliteit herstellen?
Wat is de oplossing? De excessen van wallstreetbets hebben de latente irrationaliteit van de beurs zelf aan het licht gebracht. Het is geen opstand tegen Wall Street, maar iets wat in potentie veel gevaarlijker is: het ondermijnt het systeem door zich ermee te over-identificeren, net als die presidentskandidaat in Kroatië dat deed met zijn plakkaat.
Ja, wat de leden van wallstreetbets doen is nihilistisch, maar het is een nihilisme dat inherent is aan de beurs zelf, een nihilisme dat in Wall Street al werkzaam is. Om dit nihilisme te overwinnen, zullen we uit het spel van de effectenbeurs moeten stappen. Het moment van socialisme ligt op de loer, wachtend om te worden aangegrepen, aangezien het centrum van het wereldwijde kapitalisme zelf uit elkaar begint te vallen.
Zal dit ook echt gebeuren? Vrijwel zeker niet, maar wat ons zorgen moet baren is dat deze jongste crisis een nieuwe onverwachte bedreiging is voor een systeem dat al van meerdere kanten wordt aangevallen (door de pandemie, de opwarming van de aarde, sociale protesten…). Bovendien komt deze bedreiging uit het hart van het systeem zelf en niet van buitenaf. Er is een explosief mengsel in de maak, en hoe langer de explosie wordt uitgesteld, hoe verwoestender zij kan zijn.
Vertaling: Menno Grootveld
